Triết lý tiếng Việt
trong ‘vào Nam ra Bắc’
Nguyễn Đức Dân
http://tuoitre.vn/tin/van-hoa-giai-tri/20140401/triet-ly-tieng-viet-trong-vao-nam-ra-bac/600871.html
1.
RA, VÀO là hai từ chỉ vận động
định hướng trong không gian
Tại
sao nói ‘vào Nam ra Bắc’ nhưng không thể
nói ‘*vào Bắc ra Nam’? Tại sao một em bé
mới sinh được gọi là ‘mới ra đời’ còn
những sinh viên tốt nghiệp và rời trường thì được gọi là ‘bước vào đời’? Những câu hỏi này liên quan tới
hiện tượng chuyển nghĩa rất thú vị của các từ ra, vào.
Ra,
vào là những vận động định hướng. Về ý nghĩa chúng có liên hệ chặt chẽ với
hai từ trỏ vị trí trong, ngoài: ‘Người xấu duyên lặn vào trong/ Bao nhiêu người
đẹp duyên bong ra ngoài. (ca dao)
Từ thời xa xưa tổ tiên chúng ta nhận ra trong hang thì hẹp và ngoài
hang thì rộng. Nói ‘đi ra ngoài hang,
đi vào trong hang’ rồi khái quát
thành: đi ra là đi từ một không gian hẹp
tới một không gian rộng hơn, như em bé từ bụng mẹ ra đời; còn đi vào là đi
từ một không gian rộng tới một không gian hẹp hơn. Từ trong ứng với không gian hẹp, từ ngoài ứng với không gian rộng.
Nhưng không gian nào rộng, không gian nào hẹp? Quan hệ trong-ngoài, hẹp-rộng
chỉ là tương đối có trong tâm thức người
Việt và được sắp xếp theo quy ước. Chẳng hạn: buồng
hẹp hơn nhà , nhà hẹp hơn sân, sân hẹp hơn vườn, vườn hẹp hơn ngõ …
Vậy nên chỉ cần nghe “đi ra
sân” là chúng ta biết ai đó từ buồng, từ bếp, từ nhà đi ra sân. Còn khi nghe “đi vào
sân” là hiểu ngay ai đó từ vườn, từ ngõ…
đi vào sân.
2.
Cách
nói theo điểm nhìn trong tiếng
Việt
Có
một ông ngồi trong phòng khách. Tiếng Việt và tiếng
Anh có cách nói giống nhau về vị trí của người này so với phòng khách:
“Ông ấy đang đợi ở phòng
khách” và “He is waiting in the living
room”.
Người
Việt còn có cách nói theo điểm nhìn rất
đặc sắc. Đó là lấy vị trí của mình so với
vị trí của người đàn ông để nói. Đang ở
trên lầu cao thì nói ‘Ông ấy đang
đợi dưới phòng khách’. Nếu ở dưới bếp thì nói ‘Ông ấy
đang đợi trên phòng khách’. Còn như đang ở trong buồng thì phải
nói ‘Ông ấy đang đợi ngoài phòng
khách’. Và ‘Ông ấy đang đợi trong phòng
khách’ là cách nói của những ai đang ở ngoài sân, ngoài vườn.
3.
Mở rộng nghĩa I: Dùng khuôn mẫu của quan hệ không gian hình học cho
những quan hệ khác
Đội
bóng, trường học, xí nghiệp,
hội đồng quản trị, ban chấp
hành, đoàn thể, quân đội, công sở, làng
xóm, tuần lễ, tháng, năm học… đều là những tập hợp. Chúng tạo thành những không
gian xã hội trừu tượng được nhận thức như những không gian hình học. Ấy thế là có cách dùng vào,
ra, trong, ngoài y như trong không gian hình học: cũng có quan hệ trong-ngoài (bao chứa, thuộc về – không thuộc về ), ra khỏi và đi vào:
Chạy
được một chân trong ban chấp hành; trong (dịp) Tết giá tăng chóng mặt; nói
trong khoảng 5 phút; thi vào đại học; được gọi vào
đội tuyển; đường vào làng; xung phong
vào bộ đội; vào tuần sau mới có kết quả; vào
mùa mưa; đã ra khỏi đảng ủy; lễ ra quân chiến dịch mùa hè xanh; cô ấy ra trường đã 3 năm; bị chấn thương, cầu
thủ A đã ra (khỏi) sân… Con người
chuyển động trong không gian cũng là chuyển động trong thời gian. Kết thúc một
năm – kết thúc một tập hợp – chúng ta ra khỏi tập hợp đó. Vậy nên có lối nói ra giêng (ngày rộng tháng dài); ngoài giêng; ngoài giám đốc và kế toán trưởng không ai được biết quỹ riêng của
công ty…
4.
Mở rộng nghĩa II: Nhận thức về thuộc tính
của quan hệ không gian
Hàng loạt nghĩa mới của
hai từ ra, vào được hình thành liên
quan đến nhận thức: a) Trong-ngoài là
quan hệ hẹp-rộng, khép-mở, chúng tạo ra những quan hệ về
thuộc tính, và b) Hướng chuyển động chuyển
thành thuộc tính. Đi vào
là đi tới nơi hẹp, nơi bị khép lại,
còn đi ra là đi tới nơi rộng mở.
Quan hệ hẹp – rộng
chuyển thành quan hệ kín – rõ. Mà kín là bí mật, là không thấy được. Ấy
vậy nên, từ vào để chỉ những sự việc
hoặc hành động bí mật, không thấy được:
Đảng rút vào hoạt động bí mật; Tên
gian đã lẩn vào đám đông; vấn đề đi vào ngõ cụt. Từ ra để chỉ những sự việc
hoặc hành động thấy được; công khai: tiến ra sân khấu, cầu thủ A đã được đưa ra sân thay thế cho cầu thủ B.
Chuyển động ‘ra’ là chuyển động từ không gian khép sang không gian mở, là chuyển
động theo hướng ly tâm như: giang tay ra, duỗi chân ra, mở gói ra, cởi áo ra, bàn ra, tháo ra, thuyền ra khơi xa… Khái quát lên
là từ thu hẹp sang phát triển. Khái quát nữa là sự vật chuyển thuộc tính từ
tiêu cực (âm) sang tích cực (dương). Điều này được thấy trong các lối nói trắng ra , béo ra, trẻ ra, khỏe ra, đẹp ra, tươi ra, đỏ đắn ra, xinh ra, tỉnh ra, ăn nên làm ra…
Ngược lại, từ vào dùng cho những hoạt động hướng tâm:
co tay vào, nhìn thẳng vào sự thật, nhảy vào
cuộc, nói vun vào, lãnh đạo cần gương
mẫu để cho quần chúng còn nhìn vào…
Quan hệ không thấy được – thấy được chuyển thành
quan hệ chưa biết – biết, phát hiện; giữ kín – bộc lộ.
Từ ra để chỉ những gì ta biết, ta phát hiện: tìm ra đáp số;
tìm ra thủ phạm; chỉ ra những chỗ sai; nhận ra người quen; nổ ra cuộc tranh luận. Từ ra còn
trỏ những gì được bộc lộ: hiện ra, bày ra, làm rõ
ra... Trong cờ tướng, “ra xe” là
quân xe chuyển tới một vị trí mở (bộc lộ) rất rộng đường đi. Ý nghĩa “bộc lộ , phát hiện” của từ ra
được xuất hiện trong hầu hết các quán ngữ, thành ngữ có từ ra: té ra, hoá ra, thì ra là,
thế ra, ra bộ, ra mặt, ra tay, ra cái điều, ra đầu ra đũa, ra môn ra khoai…
Từ vào để chỉ những gì chưa biết. Nói
tên lửa bay lên vũ trụ vì vũ trụ là
không gian cao trên đầu chúng ta; nhưng cũng nói tên lửa bay vào vũ trụ vì trước đây chúng ta hầu
như chưa biết gì về vũ trụ. Chúng ta nói
những sinh viên tốt nghiệp đại học và đi làm, nhưng chưa biết gì về cuộc sống,
là những sinh viên mới vào đời.
Tới đây, chúng ta giải thích được lối nói ra Bắc vào Nam: Trong quá trình phát triển,
dân tộc Việt Nam đi từ phía Bắc xuống phía Nam. Chúng ta sinh sống ở phía Bắc. Nơi
ta sống là nơi ta biết. Đi tới phía Bắc trên đất nước ta là đi tới nơi ta biết
nên mới nói ra Bắc. Ông cha ta đi khai khẩn, khám phá phía Nam là nơi chưa từng
sinh sống nên chưa biết. Đi tới phía Nam là đi tới nơi ta chưa biết nên mới
nói vào
Nam. Mặt khác, tiến về phương Nam chủ yếu là tiến về nơi rừng núi rậm rạp cũng
là chưa biết. Thế là hình thành lối nói “vào
Nam ra Bắc”.
--------------------------------------
Lời xin lỗi:BBT (17/10/2014) - Thầy Dân ra Hà Nội mùa thu trời đẹp. Lớp G tổ chức gặp mặt với Thầy vào chiều tối thứ bảy 18-10-2014 tại nhà hàng Quang Minh (524 đường Láng).
Hồi tháng 4-2014 Thầy gửi cho Blog XĐ một bài viết, BBT quên mất, giờ đây giở lại hộp thư "xuandinh10g@gmail.com" thấy bài "Ra Bắc vào Nam" của Thầy.
Ban biên tập chúng em xin lỗi Thầy và xin đăng bài của Thầy Dân lên Blog lớp G:
Mười ngày sau, Thầy gửi tiếp bài "Làm trai cứ nước hai mà nói", bạn Lương Phúc đã đăng lên Blog (xin xem "Tật xấu người Việt qua tục ngữ" ngày 14/5/2014 )
------------------------------------------------------------
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét